Пятница, 29.03.2024, 11:17
Приветствую Вас Гость | RSS
Меню сайта
Форма входа
Поиск
Календарь
«  Июнь 2013  »
ПнВтСрЧтПтСбВс
     12
3456789
10111213141516
17181920212223
24252627282930
Архив записей
Статистика

Онлайн всего: 1
Гостей: 1
Пользователей: 0

МБОУ "Себян-Кюельская НЭСОШ

Главная » 2013 » Июнь » 12 » сочинения выпускников средней (полной) школы на государственной тоговой аттестации
11:15
сочинения выпускников средней (полной) школы на государственной тоговой аттестации

Себян-Кюель һүпкүчэкэн 11 класс мудакамӊални

традиционнай экзаменду дуктаӊатан

(һүпкүчэмӊэ Кривошапкина И.В.)

Роман «Һанидō ньāн Һальарһā»

Роман «Һанидō ньāн Һальарһā» нөстэ поколениеду, ӊөнминдү āнипча. Тиэми эрэк роман теман ӊөнмин дьүҕүлин: ӊөнмин дьүлэн, дьүлэски ӊэннин үкчэнэкэн.

Ӊөнмин мэнэ бэйдьи эмнэн бис – ноӊандун ӊүнэмэмӊэ дьүлэски ӊэннидүн бэлэннэн. Иами гөми ӊүнэмэмӊэ касаҕалбу, ирэк-тарак һōйа үргэлбү аччалтавканикан, ӊөнмин бинидүн төдичэннэн. Политология терминдун эрэв «местнай самоуправление» гөбгэрэн.

Семен Курилов мэн романдулай ӊөнмин ньāн ӊүнэмэмӊэ мэн мэнчэл үйэлдүттивүтэн үкчэнчэ ньāн илан ньōҕри ӊүнэмэмӊэлбү ичүкэнчэ: а) һамасал – өтэрэп бини илкэлни; б) Куриль; в) Һанидō – анӊамта өси бэйэн.

Өтэрэптүкүн ӊөнмин нонап ӊүнэмэмӊэлни һамасал биннэтэн. Һамасалбу һэвкил ӊөнминдү бэлдэтэн илучал, «һамасал – эрэк ӊөнминдү āни» гөникэн. Тиэми ноӊмутан мэнэ бэйэл өмнэкэн долданикан, иав гөнивүтэн, ньүнивүтэн ōврачал. Мэнүр һамасал эгдьэнэч дьōмкаткарачал, мэнүр-ньүн һāврачал, мэнүр-ньүн аич иткэрэчэл. Обществала мэн тэҕэлгэндьүр ӣникэн, ноӊартан ӊөнмим кэлмэткэрэчэл: ӊөнмин ноӊардутан бэкэтбэн бөннэн, һаман аич тэҕэттэн гөми. Адьит ӊүнэмэмӊэ итүндүн, дьүҕидүн һамасал дōҕидатан дэпкиттэн. Ноӊартан мэнүр-ньүн һāврар, ӊөнминдү эникэн бэллэ, адьит касаҕалбу эникэн иттэ нуӊулдаврар. Тачин өлэкчиникэн, ач-та иала эмэбдьип гөми ӊэлникэн, кэньэлив бэкэтбэн ариӊкалдула типкэткэрэр. Романду эррөчэн ичэбгэн эпизод бисни. Сайрэ гэрбэ һаман: «Чукчал Мельгайвач гэрбэ һамантан ариӊкални Пайпэткэлэ ичэл, тиэми һōйа олрав эмүрэкэсэн ньāн Пайпэткэв атикаӊав бөрэкэсэн, ноӊман гилбэти ōвкандьим», - гөникэн өлэкчичэ.

Куриль – эрэк адьит эӊси ӊүнэмэмӊэ, мэн гүргэдьи, һэҕэрчэндьи эгдьэн тэҕэлгэм гача. Ноӊан адьит ӊөнмин бинивэн мэргэтникэн, ӊөнмин дьүлэски ӊэннидүн бэкэтбэн ōсчивран. Ай качестван һōйа: һō мэргэч, дōдьи эӊси, «харизмалкан» бэй, адьит касаҕалбу иткэрэн, ӊӣдүк-тэ айич һāдни, ōн ӊөнмин тэҕэттивэн ньāн ōн ӊүнэмэмӊэ ноӊандун бэлэннэвэн. Куриль кэньэлин эррөчэн: ӊөнмин правалбан тиниврэн, чапчивран, ачча ōвканикан, ӊөнмин төрэмэн эникэн долчир. Иами тачин ньэккэрэн? Куриль мэргэндүн, ӊөнмин һөнтэч уталлидьи, мэндьи һӯски ōдьин гөникэн ӊэллэн. Ноӊандун ӊөнмин айич-ньүн бисин нāда.

Һанидōв ӊөнмин балдадаӊдукун истала ӊүнэмэмӊэч иргэтчэ. Һанидō иами-да ӊөнмин мэргэмэн дьалабгивран. Ноӊан, ӊөнмин ибгат тэҕэттэн гөми, мэн ньэси омӊарин. Ӊөнмин ньэсэн Һанидō мэргэндьин иадук-та гудадмар. Тачин Һанидō - ӊөнмин һāнин, ӊөнмин дōдукун һинмапча, тиэми кэньэлин ачча.

Нонан гөнидьит, эрэк роман мулгунни ӊүнэмэмӊэ ньāн ӊөнмин үйэлдуттитэн дьүҕүлин ичүкэттэн. Адьит ӊүнэмэмӊэ дьүлин ӊөнмин бинивэн дьōмкачаннан, ноӊан ньэспэн мэргэчэннэн, касаҕалбу аччалтаннан, үргэлбү этэннэн. Адьит ӊүнэмэмӊэ - ӊөнмин ньōҕамӊан, ӊөнмин һōтумӊан, тиэми ӊөнмим айич һөлтэчэннэн, тарма ӊөнмин ōн гөнивэн, мэргэмэн долчиннан.

Захарова Евгения.

 

Эвэн дукамӊални дьонтурдутан Һэвэк оран

Һэвэк оран – эрэк эвэсэлдүлэ иадук-та ач эрилэ. В.Баргачан гөнин: «Оран бидьин – эвэн бидьин». Эрэк гөбэн унувканни: оран – эрэк мүт бинит, мүт чэлэнти.

Василий Лебедев «Һэвэк оран» дьōнтундун эрэк образ дукатла нонаптукун томгиптан ниан эрэк образ ӊөнмин нэӊинни, һэрвэӊтэнни ибдьиривэн ичүкэттэн. Дьōнтун мукчидун-ньун олукāду А.В.Кривошапкин «Мэӊэн орал ниан эньмү һаньанни» дьōнтумдасан  адьит дукатла мулгунни һиэврэн. В.Лебедев эчин гөндэй ньэкрин ньāн тарав миамсич дьалабгирин: ноӊан мүттэки мэн культуравур, балдача төрэмүр ниан мэн тōмалбур, Һэвэк орам төӊкэчэҕчин, одьāннадут ӊāттан. Ōн эвэн ач орна адьит эвэнэч таӊучабдьин? Тиэк мүт тарав һуҕдьип.

Өтэрэп анӊанилдук эвэсэл орам иадук-та чэлэдүкүн нāдалкамдас төӊкэритэн. Оран ньөлтэньүн үйэлдүттэн, тачин ноӊартан Һэвэк орантаки нэӊинни биситэн. Оран – эрэк ӊэрин, ньамси ньāн ньэс.

Ӊөнминтэндү ирэк-үл һэвэк дьэлгэнкэ бисни. Эвэсэлдүлэ Һэвэк оран бисэкэн, ноӊардутан дьүл бидьин. Ач орна мүт бинит ач мулгуна бимчэ. Ōн ӊөнмин ньэсэлкэн бидьин, һопкил нэӊинчэ ибдьиритэн ачча оракан? Мүт илүндүт дьапкач гөми элэкэн: ач орна эвэн ачча ōдьин. Иами гөми оран мүт иэлтэнчэ бинит, тиэкэрэпэт ньāн дьүлгидэт. Ач балданӊа культурала ӊөнмин мэн һаньами ньāн биний мулгуман бэридьин.

  «Һэвэк оран» гэрбэ дукатла В.Лебедев творчествадун программнай дьōнтун. Поэт мэн төрэнтэкий одьāникан үйэлдэннэн, һаньами һāниван нэникэн айаннан. Поэт-ньун эрэв эннэн ньэкрэ – мүт ноӊандукун илүм ганнат. Иами гөми мүт, эвэсэл, дьүлэт мүттүк үйэлдүттэн.

Кривошапкина Наташа

Эвэн дукамӊални дьонтурдутан Һэвэк оран

Һāдун-ньүн эвэсэлдү Һэвэк оран балдавран. Ноӊман һō одьāватта, ноӊан мүтту ньөлтэнгичин ӊэрим, ньамсив бөврэн. Ноӊан таӊньаван ōк-та эстэн һүҕҕөттэ ньамсив бөридүкүн; таӊньаван чикиракатан, эвэн ӊөнминдүн ньөлтэм төҕэчин дьайдьин. Һāтарсиду, түҕэрэп долбаниду Һэвэк оран, айчимӊамдас, бэйтэки ӊэнэдьи дāлилан эмгэрэн. Һэвэк оран көкэдэйи ньэкми, мэнкэн һōв гору бивэткэрэн, мэнкэн көкэвэттэн. Ноӊан кокэчэ инэӊидүн нөстэлдү ньэс эмгэрэн, абгар бидьин һүрэлдүтэн, ӊөнмин тоҕан ōк-та этэн һӣврэ.

Оран образан эвэди литературала һō һōйач бакалдабгаран, ньөлтэн ньāн ӊөнмин ньэсэч бинивэн ичүкэттэн. Оран ачча бисэкэн, эвэсэл ачча бимчэлтэн. Эвэсэлдүлэ оран ньөлтэӊчин нāда. Өтэрэп эвэсэл түҕэнидү оран нанраван тэтүтникэн ӣнчэл, тачин оран ноӊардутан ньөлтэӊчин ньамсив бөврэн; тиэкэрлэн истала мүт, эвэсэл, оран үлрэвэн дьэбникэн, оран эртэвэн һөнтэкитэн чуритач һаӊāнникан тэҕэчэддэп, тиэми мүт бинит нōд ньāн чāски һиракаптан.

Эр дьōнтурду «һэвэк» гэрбэ төрэн һōйач бакалдаптан. «Һэвэк» гэрбэ төрэн илкэттэн мүттү нōдалкам, өрэм, айу, абгару. Ньан эр Һэвэк оран эрэҕэр бини ӊэримэн ичүкэттэн. Ач һэвэк орна эвэн ӊөнминни этэн тэҕэттэ: ноӊан бими, мүт эр тиэкэрэп һэдү истала исрап.

В. Лебедев «Һэвэк оран» гэрбэ дьōнтундун оран – эрэк ӊөнмин төрэнни:

Өтэл долдатлай үкчэнэкү

Тиэкэрлэн мудан дьōӊчирам:

Ӊүнмин төрэнни дукамӊаду

Һэвэк оран үрэмэкэн!

Ач балданӊа төрэнэ ньāн культурала мүт, эвэн ӊөнминни, өмэн-дэ инэӊив этэп тэҕэттэ. Тачин гөми эвэн балдача төрэми ньāн культурайи эннэн омӊар.

В.С.Баргачан гөнидьин, «Оран бидьин – эвэн бидьин». Эрэк төрэм эвэн ӊөнминни эрэҕэр һаньандулай һөлтэчэннэн. «Оран бидьин – эвэн бидьин» гэрбэ төрэрдүк бӣ мусаму һокнадни.

Слепцова Алина.

 

Эвэн дукамӊални дьонтурдутан Һэвэк оран

Ӊөнминтэндү мэн һэвки дьэлгэнкэн биддэн, тарав бэйэл һэрвэӊтэритэн ньāн төӊкэритэн. Эвэсэлдүлэ эрэк – һэвэк оран. Мүт һопкилдукут истала эрэк образ дьōнтурдула, нимкардула ньāн үкчэнэкэлдүлэ бөкэтлэтэн бисин. Оран эвэсэлдүлэ – бини. Иак ōдьин эвэсэлньүн, оран ачча ōракан? Оран мүтү тиэк ньāн бодваттан: мүтү дьэбүкэӊнэн, ноӊан ойлан ӯврарап, ноӊандукун нāдалкан дьōдалбу ōврарап.

В.Д.Лебедев «Һэвэк оран» гэрбэ дьōнтурди гилтāлди оран адьит һэвэк гөникэн ичүкэттэн: «Одьāватта тарав орам, Ӊэрин ньөлтэм ньэкриҕчин, Һэвэк орам айӊуччотта, ноӊман эстэн аттотта. Һэвэк оран ойдун энмэй ӯр…».

Һөнтэ дукамӊалгичин В.Лебедев эпитеталбу дьаваткаран, дьōнтун гэрбэдүн-дэ мүт «Һэвэк» гэрбэ эпитету иттэп. Эр дьōнтун – программнай, эрэк поэт бэкэчэн гүргэн һопканни.

Мукчидун Лебедев эррөчэн төрэлдьи одгаран: «Ӊөнмин төрэнни дукамӊаду – һэвэк оран үрэмэкэн». Эчэ алачапта мудан, гөли? Дōҕида мулгунни дьōнтур бэкэтӊин эррөчэн: мүт, эвэсэл, мэн культуравур одьāннат, эрэк дьōнтурдула ӊөнмин гилталди орам одьāримдасан. Эвэсэл мэн төрэмүр иак-ул һэвкимдэс нэкчиннэт! Эвэсэл, бӣ мэргэндьив, бэкэл ӊөнмин. Илэ-дэ эррөчэн төрэн ачча, мүт эвэди төрэмдэсэт, ньāн мүт культурамдасат һөнтэ культура ачча.

А.В.Кривошапкин «Һэвэк оран» этнографическай поэмаду үлгимим бөримдэс: «Иак мүттү орам гайдьин?» Тарич ноӊан бараҕран: «Вовеки нам не придадут того, что бескорыстно жертвует олень, лишь ягель требуя взамен». Бӣ киӊкич гөнэкү, эрэк адьит тачин. Иак-та орам этэн гайра.

Эвэн ӊөнминдүн оран ачча ōдьин – ӊөнмин ньāн ачча ōдьин. Тиэми В.С.Баргачан гөнчэ: «Оран бидьин – эвэн бидьин».

В.Лебедев ньāн А.Кривошапкин дьōнтуртан мэн мэнчэл үйэлдүттэ. Таду ньāн эдү дьөр дукамӊал гөӊнэр: ач орна эвэсэл эрэк эгдьэн төрдү иак-та этэр бис, ньāн эрэк авторал мүтү культуравур ньāн төрэмүр одьāндут ӊāтта.

Винокурова Сахаяна.

 

 

Просмотров: 542 | Добавил: tosapchan | Рейтинг: 0.0/0
Всего комментариев: 0
Имя *:
Email *:
Код *: